تدوين پرسشنامه طرح تحقيقاتی

( پروپوزال نويسی و روش تحقيق )

تحقيق را می توان به مجموعه تلاشهای طراحی شده ، سازمان يافته و منسجمی اطلاق كرد كه به منظور كشف ناشناخته ها ، پاسخ به مسأله ، علتها ، توصيف چگونگی ، شناخت تغييرات و يا ريشه يابی پديده يا مسئلۀ معينی انجام می پذيرد. اين روشهای علمی جهت كشف ناشناخته ها و ريشه يابی پديده ها ، نيازمن آگاهی و دانستن است كه « متدولوژی تحقيق » ناميده می شود.

گروه تحقيقاتی

اوروزه انجام تحقيق درباره يك موضوع خاص نياز به تخصص های مختلف دارد. تحقيقات و پژوهشهای علمی به دليل چندبعدی بودن نيازمند به افراد گوناگون با تخصص و مهارتهای گوناگون می باشد و پژوهشگران بايستی بصورت گروهی و تيمی فعاليت كنند. برای مثال ، متخصصين مختلف امور بهداشتی و پزشكی ، متخصصين آزمايشگاهی ، متخصصين آمار و ... ، در هر كار تحقيقاتی كليه محققان الزاماً نياز به محاسبات آماری خواهند داشت و از همه محققان رشته های مختلف نبايد انتظار داشت كه در زمينه آمار نيز متخصص باشند. لذا در اين زمينه همكاری متخصصان آمار را می طلبد. انجام پژوهش تلاش جمعی و گروهی محسوب می شود كه اشخاص رشته های مختلف برای نيل به هدف نهايی بايد در كنار هم همكاری كنند ، كه مجموعۀ آن افراد را گروه تحقيق می نامند.

صفات يك محقق

1- خلاق و مبتكر باشد. يك محقق در مراحل مختلف تحقيق نياز به ذهنيت خلاق دارد ، زيرا در حين تحقيقات فرضيه هایی را به مرحله آزمايش گذاشته و خواهد توانست راه حلها و فرضيه های صحيح را از غلط تشخيص دهد و بالاخره به نتيجه برسد. محقق برای آنكه در انجام پژوهش به خلاقيت برسد نياز به عشق و علاقه مند به موضوع تحقيق دارد. و لازم است با مسئله تحقيق خود زندگی كند.

2- عالم ومتخصص باشد. يعنی در زمينه طرح تحقيقاتی و مطالعاتی كه در پيش گرفته است ، اطلاع كافی داشته و برای كار تحقيقی مورد نظر آموزش كافی ديده باشد. پژوهشگر برای موفقيت در امور تحقيق لازم است كه تسلط بر موضوع داشته و جزئيات زمينه مورد پژوهش را بداند و از تخصص كافی برای انجام آن برخوردار باشد و از جديدترين محقق می توان به شاخصهایی از قبيل سطح تحصيل ، رشته تحصيلی و تجربه های تحقيقاتی او توجه نمود.

3- به موضوع تحقيق علاقه مند باشد. محقق بايستی به كار تحقيق مورد نظر علاقه مند باشد ، وبا ميل و رغبت بخش عمده ای از وقت و كار و فكر خود را به تحقيق اختصاص دهد. نبودن علاقه و كنجكاوی در موضوع تحقيق عدم موفقيت را بدنبال خواهد داشت. محققانی موفق هستند كه در زمينه های مورد علاقه خودشان دست به مطالعه زده اند.

4- منصف و با وجدان باشد. محقق در تمام مراحل تحقيق بايد جريان كار را كنترل كرده تا تمام مراحل ونكات انجام گرفته باشد. هيچگاه وضع تحقيق را به نفع هدفهای شخصی خود تغيير ندهد و هميشه آمار و اطلاعات و نتايج حقيقی را بيان دارد. بطور كلی محقق بايستی اطلاعات مناسب را بر اساس اصول و ضوابط روشهای تحقيق جمع آوری كند و بدون سوگيری به نتيجه گيری بپردازد.

5- مدير و مدبر و با نظم باشد. نوانایی ايجاد ارتباط ايجاد قوی بين همكاران ، پرسنل و ساير افراد را داشته باشد. جهت ارتباط و همكاری مناسب بين محققان طرح ، بايستی مرتباً در طی تحقيق هر نتيجه ای كه بدست می آيد و يا هر تصميمی كه گرفته می شود ، بطور مشروح به اطلاع كليه افراد برساند ، تا آنها با اطلاع از چگونگی پيشرفت كار ، بتوانند به وظايف شخصی خود پرداخته و در پيشرفت تحقيق همكاری نمايند.

منابع انتخاب موضوع

الف) دولتها ، مسئولان سياستگذاری؛ معمولاً دولتها برای پيشبرد اهداف مختلفی كه برای جامعه خود در نظر دارند ، يكی از مهمترين منابع پيشنهاد دهندۀ طرحهای تحقيقاتی می باشند كه برای رفع مشكلات و معضلات همه گيری است كه در جامعۀ آنها شايع می باشد. طبيعتاً اين تحقيقات بسيار وسيع و همه جانبه و در حد ملی خواهد بود و اختصاص بودجه برای چنين طرحهای برای پيشرفت يك مملكت بسيار مفيد خواهد بود.

ب) برنامه ريزان بهداشتی ، وزارتخانه ها ، دانشگاهها ، بيمارستانها و مراكز درمانی خاص؛

برنامه ريزان بهداشتی با توجه به آمارهای سلامت و بيماری در كل كشور و موضوعاتی كه توجه به آنها به ميزان قابل توجهی آمار مرگ ومير را كاهش می دهد و نياز به خدمات بهداشتی و درمانی و مخارج را كاسته و باعث افزايش سلامت و رفاه افراد جامعه گردد ، را پيشنهاد می دهند. البته وزارتخانه ها ، دانشگاهها و مراكز درمانی خاص بزرگترين مراجعی هستند كه مسائل تحقيقی را عنوان می كنند. وزارتخانه ها ، اداره ها ، كارخانجات و ... هر يك از مراكز فوق بسته به نيازها و مشكلاتی كه با آن درگيرند ممكن است حاضر به ارائه بودجه برای يافتن راه حل مشكلات خود باشند. بررسی وضعيت سلامت كارگران ، بررسی بيماریهای شغلی ، بررسی بيماريها و ناتوانيهای كارگران و صدمات و زيانهای ناشی از نوع كار و موضوعات ديگر همگی مواردی هستند كه مسئولان امر علاقه مند به حل آنها هستند.

ج) اساتيد و محققين ؛ بسياری از بهترين موضوع های پژوهشی از يافته ها و مسائلی است كه توسط خود اساتيد و محققان و يا ساير پژوهشگرانی كه در ديگر مؤسسات و مراكز علمی مشغول به كار هستند بدست می آيد و می تواند زيربنای خوبی برای تحقيقات پيشنهادی باشد.

د) منابعی مانند متون پزشكی ، كتب ، مقالات ، مجلات ، انديكس مديكوس ؛

علاوه بر متون پزشكی مانند كتاب ، مقالات ، مجلات ، و ... كامپيوتر منبع بسيار مناسبی جهت انتخاب موضوع جديد و مناسب می باشد.

ه) قوه تخيل و ابتكار ؛ قوه ابتكار و تفكر عميق و پرداختن به قوه تخيلات و تصور نمودن راه حلها و پاسخهایی برای مشكلات و پرسشهای قديمی نقش مهمی در ايجاد موضوعهای جديد جهت تحقيقات دارند.

ويژگیهای يك موضوع تحقيقاتی خوب

1- اولويت ومناسبت تحقيق: در انتخاب موضوع بايستی سعی شود موضوع انتخابی ، مسئله ای اولويت دار باشد. هر موضوعی كه سودمند بود حتماً از اولويت برخوردار نيست. در كشورهای در حال توسعه با توجه به محدوديتهای اعتبار مالی و محدود شدن تحقيقات ، به اولويت مسائل تحقيقاتی اهميت داده می شود تا امكانات محدود به بهترين وجه استفاده شود. چه بسا كه يك موضوع برای تحقيقات سودمند باشد ولی به علت اولويت تحقيقاتی ديگر ، طرح مورد نظر كنار گذاشته می شود.

2- قابل اجرا و عملی بودن تحقيق: بعد از انتخاب موضوع بايد در نظر داشت كه انجام پژوهش تا چه حد قابل اجرا است. در هنگام انتخاب موضوع ، بطور همه جانبه موارد و امكانات موجود ، وضعيت مالی ، ‌نيروی انسانی و ... را مورد بررسی قرار داده و در نهايت به اين نتيجه برسيم كه اين طرح قابل اجرا است يا خير. بسياری از موضوعهای پژوهشی در عين ظاهر سودمند و اولويت داری كه دارند ، در عمل قابل اجرا نيستند. لذا تحقيق پذيری و عملی بودن يكی از ملاكهایی است كه در ارزيابی موضوع پژوهشی بايد به آن توجه شود.

روشن است كه انجام هر تحقيفی نياز به امكاناتی دارد. از جمله زمان ، مكان ، تجهيزات مناسب ، پرسنل واعتبار و ... ، توجه به اين عوامل قبل از هر نوع مطالعه ای و بررسی امكانات موجود از جمله : 1) فراهم بودن اطلاعات مورد نياز ، 2) امكان بكار بردن روش عملی ، 3)فراهم بودن بودجه كافی ، 4) فراهم بودن نيروی انسانی لازم و متخصص ، 5) فراهم بودن وسايل تحقيق ، 6) محدود بودن موضوع مورد مطالعه و 7) پيش بينی و از بين بردن موانع و مشكلات كمك زيادی به پيشبرد كار و موفق بودن تحقيق و پژوهش مورد نظر می كند.

3- بديع و تازه ( اجتناب از دوباره كاری ) : موضوع تحقيقاتی بايستی تازه و ابتكاری باشد ، مسئله و موضوعی كه قبلاً مورد تحقيق قرار گرفته و موضوعهای تكراری و پيش پا افتاده ، موضوعهای ارزشمندی نيستند. و براحتی در جلسه بررسی طرح تحقيقاتی رد خواهند شد.

4- سودمند وكاربردی بودن تحقيق: در انتخاب موضوع شخص محقق بايد در نظر داشته باشد كه موضوع مورد نظر به اندازۀ كافی اهميت داشته و نتيجه مورد نظری كه بدست خواهد آمد برای جامعه مفيد و ارزشمند باشد. هميشه اولين سؤالی كه به ذهن می رسد ، عبارت از آن است كه انجام تحقيق مورد نظر چه فايده ای خواهد داشت؟ البته فايده اقتصادی ، اجتماعی و سياسی ، اداری و ... مد نظر باشد. در انتخاب موضوع تحقيق بايد به اهميت مسأله توجه داشت ، تا اگر واجد ارزش و اهميت كافی نيست ، برای آن انرژی ، وقت و بودجه بدون جهت تلف نگردد.

5- مقبوليت سياسی و اجتماعی: در هر تحقيقی لازم است اصول اخلاقی و انسانی رعايت گردد. توجه به ارزشها و فرهنگ جامعه و كسب رضايت از شركت كنندگان در تحقيق و رضايت پرسنل طرح ،‌ حفظ اسرار مردم ، صداقت در بيان نتايج بدست آمده و مسايل ديگر از جمله موضوعات اين بخش هستند. اين معيار بعنوان يك اصل و قاعدۀ ضروری برای تمام پژوهش ها مطرح است و هر موضوعی كه اين قاعده را رعايت نكند ، حتی اگر ديگر مسايل آن رعايت شده باشد ، پذيرفتنی نيست و بايد اصلاح شود.

عنوان طرح پژوهشی

عنوان طرح تحقيقاتی مفهوم اصلی پژوهش را نشان می دهد. عنوان بايد به گونه ای انتخاب شود كه نظر هر خواننده ای را به خود جلب كند. عنوان اولين تأثير را بر ذهن خواننده می گذارد و ياد آور بادوام موضوع ، محتوی و طرح مطالعه است.

با انتخاب عنوان تحقيق در حقيقت چهارچوب مطالعه روشن و طيف هدفهای آن مشخص می گردد و محدودۀ معينی از موضوع مورد مطالعه در قالب عنوان قرار می گيرد. بدون شك ، تأهل و دقت در انتخاب عنوان تحقيق به محقق ياری می دهد تا چهارچوب مطالعه را روشنتر ساخته و وضوح بيشتری در مسئله مورد تحقيق بوجود آورد.

به منظور توفيق بيشتر در انتخاب عناوين تحقيقاتی مناسب ، توجه به مشخصه های عناوين صحيح ضرورت دارد.

عنوان بهتر است كوتاه ، دقيق و گويا باشد ، معمولاً 8 تا 12 كلمه ( بدون در نظر گرفتن حروف اضافه و حروف ربط ) معيار متوسط و معقولی برای عنوان يك طرح تحقيقاتی است. يك عنوان مناسب بايد از نظر جمله بندی دستوری صحيح ، وافی به مقصود ، روشن ، فاقد كلمات اضافی با پاسخگويی «چه چيزی » ، «چه كسانی » ، «چگونه » و « كجا » و تا حد امكان « در چه زمانی » بوده و بطور كلی هدف نهايی مطالعه را بيان می كند.

از طريق انتخاب عنوان مناسب برای تحقيق ، چهارچوب مطالعه روشن و محدودۀ آن مشخص می گردد.در حدودبندی مطالعۀ مورد نظر بايد به جنبه های مختلفی توجه شود از جمله « اهداف مطالعه » ، در اين خصوص لازم است از طريق آوردن واژه های مشخصی در عنوان روشن نمود كه دامنه مطالعه در چه حد است. مسئلۀ ديگر توجه به متغيرهایی مورد مطالعه است كه لازم است جنبۀ معين مطالعه در عنوان تحقيق روشن شود.

زمان ؛ توجه به زمان مطالعه در عنوان تحقيق نيز از اهميت خاصی برخوردار است. برخی از محققان چنين استدلال می كنند چون تاريخ و زمان مطالعه در مقدمه آن ذكر می شود ، در اينصورت نيازی نيست كه زمان را در عنوان ذكر كنيم ، اما در مراجعه به بانكهای اطلاعاتی ، تنها به عنوان تحقيق ها دسترسی پيدا می كنيم و در صورتی كه زمان در عنوان ذكر نشده باشد ، مشخص نمی شود كدام تحقيق جوابگوی نياز ماست و مراجعه به مقدمه تمامی تحقيقات در هنگام تحقيق نظری به منظور شناسايی زمان تحقيق مورد نظر ، بسيار مشكل و وقت گير است لذا بهتر است زمان در عنوان قيد شود ، البته هميشه اين مطلب ضروری نيست.

مكان ؛ ذكر محل اجرای طرح و مشخص نمودن منطقه ای كه مطالعه در آن انجام پذيرفته است ، بدون شك عنوان تحقيق را كاملتر می سازد و بر وضوح مطلب می افزايد.

عنوان پژوهش بايد جامع باشد و در عين حال موضوع را حدودبندی كند و كليۀ ابعاد و جنبه های مطالعه را در نظر بگيرد.

علاوه بر اين ، تحقيق بايد صريح و روشن باشد. اين امكان وجود دارد كه عنوان پژوهش در عين توجه به تعيين حدود و جامع و مانع بودن از عبارات روشن برخوردار نباشد ، لذا محقق در انتخاب عنوان روشن برای تحقيق خود بايد از عبارات و كلمات مفهوم و با معنی و در عين حال رسا استفاده نمايد و در ضمن واژه های علمی استاندارد را بكار بندد. حتی المقدور عنوان مخلوطی از دو زبان نباشد.

البته بهتر است عنوان تحقيق صورت سؤالی نداشته باشد و از پيش داوری اجتناب كند و از مفاهيم منفی گرايی در خود عنوان استفاده نشود. معمولاً محقق بعد از انتخاب صحيح و استاندارد عنوان ؛ آن را بصورت جملۀ فارسی و انگليسی در فرم تحقيقاتی وارد می كند.

پس به طور كلی:

v عنوان بايد كوتاه ، دقيق و گويا باشد.

v عنوان بايد هدف نهايی پژوهش را بيان كند.

v پاسخگويی سؤالات « چه چيزی » ، « چه كسانی » و « كجا » و تا حد امكان « در چه زمانی » باشد.

v عنوان بايد صريح و روشن بوده و از بكار بردن علايم اختصاری و اصطلاحات نا آشنا خودداری گردد.

v از نظر دستور زبان و جمله بندی صحيح باشد.

بيان مسأله

معمولاً هر گزارش و متنی در كتاب ، پايان نامه و ... با يك مقدمه شامل بحث عمومی و كلی در اطراف موضوع مورد بحث آغاز می شود. بخش مقدمه يا بيان مسأله طرح تحقيقاتی زمينه را بيان بقيۀ مطالب آماده می كند و در اين بحث ابتدا مسئله مورد پژوهش معرفی می شود.

در اين قسمت هدف پژوهش ، مسئله مورد پژوهش ، اهميت و ضرورت پژوهش ، اهميت پژوهش از لحاظ نظری و عملی ( كاربردی ) و سوابق پژوهشی معرفی می شوند. به عبارتی می خواهيم بدانيم چه حقيقتی در اين پژوهش بر ما مجهول است و بوسيله اين بررسی اگر حقيقت را بيابيم ، كشف اين حقيقت چه از علمی و چه از نظر علمی ، چه استفاده و نتيجه ای خواهد داشت.

البته نظرات و تحقيقات مربوط به موضوع و يا مشكلات حل نشده در رابطۀ با آن را بيان كرده و بطور كلی موضوع تحقيق را دقيقاً شرح داده و تاريخچۀ مختصر و خلاصه ای از ادبيات پژوهشی مربوط به موضوع را به گونه ای ذكر می شوند كه جايگاه نظری ، مسئلۀ مورد تحقيق را نشان دهد و موقعيت پژوهش حاضر را مشخص كند.

هنگامی كه مسأله ای مورد تحقيق قرار می گيرد اولين قدم ، مشخص كردن اهداف مطالعه و بيان موضوع می باشد. محقق بايد به روشنی ، مشكل اساسی و نياز به آگاهی خود برای دستيابی به نتايج تحقيق را عنوان سازد. محقق بايد بيان كند كه چرا اين موضوع انتخاب شده و نيازبه تحقيق دارد. به عبارت ديگر اهميت مسأله تحقيق از نظر لزوم و قابليت انجام آن ، توجيه شود. در بيان موضوع و مسئله بايد متغيرها مشخص شده و ارتباط بين متغيرها و جمعيت هدف ، مكان و دامنه و وسعت تحقيق مطرح گردد.

توجيه مسئله پژوهش بخش بسيار مهمی از پيش نويس طرح تحقيقاتی ( پروپوزال ) است. پژوهش كلاً كار پر هزينه و وقت گيری است و بيشتر مؤسسات اعتباری از پشتيبانی مطالعه ای كه نتايج آن كاربرد عملی و مستقيم نداشته باشد ، سر باز می زنند. لذا پژوهشگر بايد به روشنی منظور خود را بيان دارد. برای نوشتن توجيه مسئله ، در نظر گرفتن پرسشهای زير و يافتن پاسخهای منظم برای اين پرسشها در چند پاراگراف بصورت فشرده و به پژوهشگر كمك می نمايد تا بيان مسئلۀ كامل و دقيقی را تنظيم نمايد. تعريف صحيح و دقيق يك مسأله ، شخص محقق را نيز ياری می كند تا در مسير هدف اصلی تحقيق كه پاسخگويی به مشكلات است ، توفيق بيشتری داشته باشد.

v امر تحقيق و مطالعه بر روی چه كسانی صورت می گيرد؟ ( عامل مورد مطالعه )

v چه عوامل يا متغيرهایی مورد مطالعه قرار می گيند؟ (متغير)

v تحقيق به چه صورت و چگونه انجام می شود؟ (چگونگی انجام پژوهش )

v تحقيق در كجا و در چه محيطی صورت می گيرد؟ (امكان پژوهش )

v تحقيق در چه زمانی و در چه مدت زمانی صورت می گيرد؟ (زمان پژوهش )

در ادامه بايد پژوهشهای مربوط به مسئله را معرفی كرد و در صورت لزوم می توان نظريه های وابسته به پژوهش را نيز مطرح نمود. پس از مرور پيشينۀ پژوهش چه خدمتی به پيشبرد اهداف علمی و كاربردی موضوع مورد نظر دارد. فرضيه ها بايد در قالب جملات ساده بصورت «اگر ... ، آنگاه ... » نوشته شوند.

علاوه بر مطالب ذكر شده ، مطالب ديگری را نيز می توان در بخش مقدمه قرار داد ، مانند « تعريف متغيرها » اما گنجانيدن اين گونه مطالب در بخش مقدمه الزامی نيست و در ساير بخشهای پرسشنامه تحقيقاتی نيز می توان آنها را وارد نمود. شايد بهتر باشد تعاريف متغيرها را بطور كامل و دقيق در بخش روش تحقيق آورد تا در مقدمه ، به هر حال اين امر اختياری است ، و در صورتی كه متغيرها فراوان باشد ترجيحاً بايد تعاريف آنها را در بخش روش بررسی وارد كرد.

نكته ديگر ، چنانچه گفته شد ، مرور و بازنگری سوابق پژوهشی معمولاً به طور خلاصه در بخش مقدمه وارد می شود. اما جدا كردن آن در بخش مجازیی تحت عنوان « سابقه علمی موضوع » يا « مروری بر ادبيات پژوهشی » اشكال ندارد و اتفاقاً در تحقيقاتی كه سوابق پژوهشی بررسی شده مفصل است ، بهتر است كه اين بخش تحت فصل جداگانه ای ذكر گردد. اما به هر حال بر اساس همان روالی كه در بالا ذكر شد ، پروراندن بيان مسئله و نتيجه گيری از پژوهشهای انجام شده و پژوهشهای مرور شده بطور خلاصه در اين بخش الزامی است.

بررسی متون

محقق در اين بخش از پروپوزال به تحقيقات و مطالعات مربوط به تحقيق و موضوع مورد مطالعه كه قبل از تحقيق مورد نظر ، انجام گرفته است اشاره می كند. سابقه علمی تحقيق كه در بسياری از موارد تحت عنوان پيشينه تحقيق و يا ادبيات تحقيق از آن ارتباط پيدا می كند.

از اينرو هر گونه نظريه ، قانون و بررسی قبلی درباره موضوع پژوهش را می توان جزو پيشينه آن منظور داشت. بررسی سابقه علمی در هر تحقيقی دارای مزايایی می باشد كه به شرح زير می باشد:

1- ارتباط دادن تحقيق با مطالعه هایی كه در همان زمينه توسط ديگران انجام يافته است و به عبارت ديگر ، تحقيق با تلاشهای علمی ديگر پيوند برقرار می كند.

2- از طريق مراجعه به تحقيقات قبلی می توان به جنبه هایی كه پژوهشهای قبلی توجه نكرده اند ، توجه داشت وجنبۀ نوآوری وتكاملی پژوهشهای را ملحوظ داشت.

3- استفاده از روشهای موفق تحقيقات قبلی و پرهيز از تكرار شكستهای گذشته

4- پرهيز از دوباره كاری و تكرار تحقيق های قبلی

5- برخورداری از يافته های پژوهشهای قبلی در همان زمينه

تنظيم اهداف ، فرضيات و سؤالات

v اهداف تحقيق (objectives or purposes of the study )

اهداف تحقيق شامل توضيح موضوع تحقيق است كه معلوه می كند پژوهش چه چيزی را دنبال می كند و مقصود نهايی از انجام پژوهش چيست؟

پس از كامل و جامع شدن بيان مسئله بايد بر اساس آن هدف تحقيق نوشته شود ، به اين ترتيب كه اول هدف كلی ( General objective ) نوشته می شود و سپس هدفهای جزيی ( اختصاصی يا ويژه ) Specific objectives)) تعيين می گردد ، مرحله بيان مسئله و تعيين اهداف تحقيق مهمترين قسمت تدوين پرسشنامه تحقيقاتی است زيرا فقط در صورت خوب مطرح شدن مسئله و روشن بودن اهداف است كه افراد گروه تحقيقاتی بطور روشن خواهند دانست كه چه بايد بكنند و كدام روش را به كار ببندند تا به نتيجه برسند. زيرا بی هدفی ، ابهام و گنگ بودن اهداف تحقيق موجب خواهد شد كه پس از پايان كار، صرف هزينه و وقت زياد ، يا به نتيجه قطعی نرسيده يا از نتيجه ای كه بدست آمده رضايت نداشته باشند.

تحقيق يك تلاش طراحی شده و سازمان يافته است و هر كوشش طراحی شده برای اينكه به نتيجه ای مثبت برسد نياز به هدف دارد. و در حقيقت هر طرح تحقيقاتی بر محور هدفی شكل می گيرد. اهداف تحقيق پس از توضيح دقيق مقدمه و بيان مسئله مشخص و تعيين می گردد. لذا پس از توضيح دقيق بيان مسئله ، شناسايی متغيرها و پيشينه يابی تحقيق ، می توان اهداف واقعی تحقيق را تعيين كرد.

به هر حال تعيين اهداف تحقيق از ضرورتهای انجام پژوهش به حساب می آيد و بدون تعيين و ذكر اهداف مناسب نمی توان به موفقيت تحقيق اميد داشت ، به طور كلی هدفهای تحقيق به دو بخش اهداف كلی و اهداف ويژه ( جزئی ) تقسيم می گردند.

1) اهداف كلی ( General objective) : هدف كلی آن چيزی است كه در نهايت پروژه تحقيق بدان دست خواهد يافت و به همه جنبه های تحقيق توجه نموده و كليت جامعه آماری يا متغير تابع را در نظر می گيرد.

2) اهداف ويژه ( اختصاصی يا جزئی ) (Specific objective) : هدف كلی می تواند به اجزاء كوچكتر كه از نظر منطقی به هم پيوسته اند ، شكسته شود. اين اهداف را معمولاً اهداف ويژه می نامند. هدف ويژه جنبۀ جزئی تر و در عين حال عينی تر از اهداف كلی را در نظر دارد و در اصل به جنبه های حاصل از هدف كلی می پردازد. هر يك از اهداف اختصاصی يا ويژه به يكی از جنبه های خاص از هدف كلی اشاره می كند. در بسياری از پژوهش های توصيفی به جای ذكر اهداف اختصاصی و جزئی پرسشهایی مطرح می گردد كه از آنها تحت عنوان سؤالات تحقيق ياد می شود.

تنظيم اهداف ويژه سبب متمركز ساختن مطالعه و ممانعت از گردآوری اطلاعاتی كه چندان ضروری برای تحقيق نيستند ، می كند. اهداف ويژه در حقيقت مانند نقشه ای است كه روشن می كند از چه راهی بايد برويم تا نهايتاً به هدف كلی دست پيدا كنيم. مجموعه نتايج حاصل از اهداف ويژه بايد ما را به هدف كلی پژوهش برساند.

ويژگیهای هدف مناسب

1- روشن و صريح بودن هدف : اهداف كلی و اختصاصی بايد بطور صريح و روشن و قابل فهم بيان شوند. روشن و صريح بودن هدف مهمترين عاملی است كه در نحوه تحقيق ، جمع آوری اطلاعات ، نتيجه گيری و تجزيه و تحليل مطالب اثر مستقيم می گذارد و اهداف گنگ و مبهم كمتر به نتايج كلی منتهی می شود. برای بيان اين اطلاعات تا حد امكان از عبارات كوتاه و موجز استفاده شود و عبارات بكار رفته ، شناخته شده و مفهوم باشند. بيان هدف با استفاده از فعلهای رفتاری بطور عينی قابل اندازه گيری باشد ، بهتر است.

2- سودمند بودن هدف : هدف بايد ارزشمند و مفيد باشد. بايد مورد نظر توجه داشت ، تا اگر واجد ارزش و اهميت كافی نيست و نتيجه آن نمی تواند مثبت باشد ، برای آن انرژی و وقت و بودجه بدون جهت تلف نگردد. البته سودمند بودن يك هدف می تواند در ابعاد مختلف پزشكی ، درمانی ، آموزشی ، علمی ، فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی و سياست ، اداری و ... مد نظر باشد.

3- منطقی بودن هدف : يك هدف زمانی قابل تحقيق و ارزشمند است كه منطقی باشد.

4- قابل تحقيق بودن هدف : هر هدف منطقی را نمی توان قابل تحقيق و علمی دانست.

5- واقع بينانه بودن هدف : در تعيين هدف محقق بايد با توجه به فراهم بودن اطلاعات مورد نياز ، فراهم بودن بودجه كافی ، فراهم بودن نيروی انسانی لازم ، فراهم بودن وسايل تحقيق ، محدود بودن موضوع مورد مطالعه ، پيش بينی موانع و مشكلات ؛ هدفهای قابل دسترسی و واقع بينانه را انتخاب كند.

6- اهداف با افعال قابل اندازه گيری و سنجش بيان شوند ، و از بكارگيری افعال مبهم و نا مناسب اجتناب گردد. برای مثال تعدادی از افعال مناسب : مشخص كردن ، ثبت كردن ، مقايسه كردن ، تعيين كردن ، اثبات كردن ، محاسبه كردن ، و شرح دادن می باشد.

v فرضيه تحقيق ( Hypothesis )

در طراحی وتدوين پرسشنامه تحقيقاتی بايد بيان روشنی از سؤالات يا فرضيه های پژوهش مورد آزمون وجود داشته باشد. البته اينكه آيا سؤال يا فرضيه بكار گرفته شود بستگی به نوع پژوهش و طراحی پروپوزال دارد. ولی به هر حال بايد اين موارد با وضوح مشخص و با جامعيت مناسب بيان شوند.

فرضيه عبارت است از آنچه كه محقق بدنبال آن می گردد ، فرضيه يك نظر يا ايده است ؛ ايده ای كه هنوز صريح و قطعی نيست و پس از آزمايش و بررسی مجدد بايد رد يا قبول شود. گاهی فرضيه پيشنهاد است ؛ پيشنهاد محقق درباره مسأله ای كه بر اساس ضوابط و شواهدی بدست آمده و ارزش آزمايش و بررسی را پيدا كرده است. فرضهایی كه در تحقيق بيان می شوند بايد مانند اهداف مطالعه بطور دقيق ، واضح و كامل و با استفاده از واژه های استاندارد قابل اندازه گيری بيان شوند. فرضهای تحقيق در واقع پيش بينی های محقق از نتايج كار مطالعاتی- تحقيقاتی است كه انجام خواهد شد.

محقق می تواند با مطرح كردن تعدادی فرضيه ، كار تحقيق و مطالعه را آغاز كند و به اين ترتيب فرضهای مطرح شده در طول تحقيق به مرحله سنجش و آزمايش گذاشته می شوند تا در انتهای كار مشخص شود كه فرض مورد قبول بوده است يا خير؟

فرضيه می تواند به صورتهای مختلفی در ذهن انسان نقش ببندد. گاهی ممكن است فرضيه از تجربه شخصی منشاء بگيرد ؛ مانند فرضيۀ قوۀ جاذبۀ زمين نيوتن پس از مشاهدۀ افتادن سبب از درخت بر روی زمين. گاهی ممكن است فرضيه مبتنی بر حدس و گمان و خيال يك فرد باشد كه البته كمتر می تواند نتيجه ای علمی در بر داشته باشد. در اكثر موارد ، فرضيات مطرح شده در تحقيقات از مطالعات و تجارب علمی و تئوريهای موجود منشاء می گيرند. به هر حال فرضيه به هر صورتی كه سرچشمه بگيرد بايد تابع اصول و قوانينی باشد.

فرضيه بايد به روشنی و وضوح مطرح شود تا برای عموم قابل فهم باشد و اگر نكات و كلمات خاصی در بيان فرضيه وجود دارد بايد به خوبی تعريف شده ، طوری بيان گردند كه بتوان توسط آزمايشها و وسايل موجود ، آن را تحت آزمايش و مشاهده علمی قرار داد و در انتها اگر نتايج بدست آمده از اين فرضيه ارزشمند بود ، بتوان از آنها برای حل مشكلات و معضلات استفاده كرد. پس از هر تحقيق ، فرضيه ای كه به مرحله آزمايش گذاشته شده بود ، رد يا قبول می شود.

مشخصات يك فرضيه خوب

1- فرضيه بايد ساده ، روشن و دقيق ( Specific ) ؛ سادگی و قابل فهم بودن فرضيه و گنگ نبودن آن بزرگترين عاملی است كه در نحوه تحقيق ، جمع آوری اطلاعات ، نتيجه گيری و تجزيه و تحليل اطلاعات اثر مستقيم می گذارد. فرضيات مبهم و گنگ كمتر به نتايج علمی منتهی می شوند و همچنين احتمال اينكه در فرضيات مبهم به نتايجی غير از آنچه مورد نظر بوده است ، برسيم بسيار زياد است. فرضيه تحقيق بايد ساده و در عين حال دقيق نگاشته شود و واژه های بكار رفته در فرضيه ، بسادگی تعريف و تعيين شده باشد. واژه های غير مأنوس و لغاتی كه معانی متفاوتی دارند بايد بخوبی تعريف شده باشند. هرچه اين تعريف دقيقتر صورت پذيرد ، امكان مطالعه بهتر و اخذ نتيجه علمی ساده تر خواهد بود.

2- فرضيه حتی المقدور بر اساس تئوريهای موجود بنا گردد نه بر مبنای حدس و گمان ؛ فرضيه بايد حتی الامكان بر مبنای واقعيات قبلی و تئوريهای موجود بيان شود ، البته فرضيه می تواند بر مبنای حدس و گمان هم مطرح شود ولی فرضياتی زودتر به نتيجه می رسند و در پيشرفت علم موثرند كه بر مبنای تحقيقات و واقعيات قبلی باشند. فرضيات خيالی كمتر می توانند موجب كشفيات و نتايج علمی شوند.

3- فرضيه عملی و قابل تحقيق باشد ؛ فرضيه را بايد بتوان با امكانات ، وسايل و مواد موجود ، تحت مشاهده علمی ، تجربه و آزمايش قرار داد. در بيان فرضيه ، می توان مسأله مورد مطالعه را به انحاء مختلف مطرح كرد. بايد در نظر داشت كه در طرح فرضيه به جنبۀ علمی بودن و عملی بودن آن توجه شده باشد. اصولاً نحوه بيان فرضيه ، روش مطالعه و طرح دستيابی به اطلاعات لازم را روشن می سازد. به اين ترتيب ، بايد در اين مرحله ، كه حساسترين مرحله بسياری از تحقيقات است دقت كافی بعمل آيد تا روشی كه برای وصول به هدف تعيين می شود ، عملی باشد. و همچنين در صورت امكان بايد فرضيه را به نحوی تنظيم كرد كه عملاً از طريق مشاهده ، تجربه و آزمايش قابل مطالعه باشد.

4- فرضيه بايد سودمند باشد ؛ نتايج حاصل از فرضيۀ مورد نظر بايد قابل استفاده و ارزشمند بوده ، و همراه با نو آوری باشد و نبايد ارتباطهای بديهی بين پديده ها و متغيرهای مختلف را بعنوان فرضيه انتخاب كرد. با اين ترتيب هزينه هایی كه نتايج حاصل از آنها فاقد ارزش باشد ، فرضيات خوبی نخواهند بود.

سؤالات ( سؤالهای تحقيق ) ( Research question)

اطلاعات مربوط به هزينه ها ( منابع و بودجه )

يكی از مسايل مهم در امر تدوين پروپوزال تحقيقاتی تنظيم بخش اطلاعات مربوط به هزينه ها می باشد كه شامل چند بخش اصلی : هزينه پرسنلی ، هزينه آزمايشات و خدمات تخصصی ، خريد وسايل ، هزينه مسافرت و هزينه های ديگر مر باشد.

در بر آورد بودجه تحقيق بايد تمام جوانب كار و مشكلاتی كه در حين تحقيق پيش خواهد آمد ، مورد توجه قرار گيرد. اين مشكل در صورتی كه بدان توجه كافی نشود ، به دو نحو امكان دارد مطالعۀ مسألۀ مورد نظر را محدود كند. اولاً ممكن است در اثر برآورد غلط ، بودجه تخصيص يافته به امر تحقيق تكافوی مخارج لازم را نكند ، و در ثانی امكان دارد كه پيش بينی اين مخارج بصورت صحيحی انجام شده باشد ولی مسايل و حوادث غيرمترقبه ای در راه تحقيق پيش آيد كه متضمن مخارج اضافی باشد. هر يك از اين عوامل می تواند انجام تحقيق را دچار اختلال كند.

هزينه پرسنلی

برآورد نيروی انسانی مورد لزوم نيز از مهمترين مسايلی است كه سرپرست تحقيق بايد به آنها توجه داشته باشد. در اين مورد نيز ، بايد به دو عامل توجه داشت. اولاً نيروی انسانی (افراد گروه تحقيق) را با در نظر گرفتن وظايفی كه بايد انجام دهند به حد كافی در اختيار داشته باشد ، ثانياً اين افراد بايد تحت آموزش قرار گيرند وشرايط لازم را كسب كنند. به صرف داشتن تعداد كافی افراد ، نمی توان به حصول نتيجه مطلوب در تحقيق مورد نظر ، اطمينان داشت.

اين افراد بايد شايستگی لازم را در مورد كاری كه به آنها واگذار خواهد شد داشته و آموزش كافی نيز ديده باشند. لازم است حق الزحمۀ افراد با توجه به تخصص اين افراد و وظيفه ای كه به عهده می گيرند مدت زمان لازم و تعداد ساعاتی كه در مطالعه كمك خواهند كرد ، تعيين شوند. بر اساس وظايف محوله ، ساعات انجام كار و بر اساس تخصص و ميزان تحصيلات حق الزحمه افراد بر اساس فورمولی كه از قبل تعيين شده است ، پرداخت می گردد. از نخستين ساعاتی كه قبل از هر تحقيق عنوان می شود ، مقدار بودجه ای است كه محقق در اختيار خواهد داشت. مقادير در خواست شده جهت نوع فعاليت هر شخص و ساعات اختصاص داده شده به آن فعاليت بايد دقيقاً در جدول هزينه پرسنلی وارد گردد.

نشان دادن نياز به وجود هر فرد در ليست پرداخت اهميت دارد. خلاصۀ شرح وظايف و نوع فعاليت پژوهشگران و ساير اعضای تيم پژوهشی بايد هيچ شكی در ذهن داوران باقی نگذارد و دقت در پر كردن اين جدول با رعايت وجدان امر مهمی در موفقيت پروژه و تصويب آن می باشد.

پرسنل بخش كه معمولاً در اين سرفصل قرار می گيرند عبارتند از : مجری طرح ، پژوهشگران ، مشاوران ، سرپرستان ، پرسشگران ، متخصصان آمار و اپيدميولوژی ، پرسنل بخش دفتری و ساير پرسنل بخش.

هزينه آزمايشات و خدمات تخصصی و خريد وسايل

برای انجام هر كاری وسايل و تسهيلاتی لازم است. بدون ترديد در انجام كار تحقيق نيز محقق به حداقل وسايلی نيازمند است كه اين وسايل ممكن است وسايل آزمايشگاهی ، مواد آزمايشگاهی ، وسايط نقليه ، كتب ، ... باشد.

نبودن اين وسايل كه بسته به نوع تحقيق ممكن است مختلف باشند ، اگر كار رسيدن به نتايج مورد نظر را غير ممكن نسازد ، موانع و مشكلاتی ايجاد می كند كه انجام كار را به تعويق می اندازد و يا مانع رسيدن محقق به كليه هدفهای مطلوب می شود.

در هر تحقيقی مقداری ابزار و لوازم تحقيق برای انجام آزمايشات و خدمات تخصصی مورد نياز است. لذا شخص محقق بايد قبل از شروع به تحقيق اين ابزار و لوازم را فراهم نمايد و يا اطمينان حاصل نمايد كه در حين عمل می تواند وسايل مورد لزوم را تهيه كند. محقق بايد در مورد محل انجام آزمايشات و خدمات تخصصی و هزينه اين آزمايشات برآوردی در پروپوزال تحقيقی خود داشته باشد. نمونه ای از جدول هزينه آزمايشات وخدمات تخصصی در پروپوزال نمونه و انتهای كتاب آمده است.

فهرست وسايل و مواد

در بخشی از پرسشنامه تحقيقاتی و پروپوزالهای تحقيق ، جدولی تدوين گشته كه فهرست وسايل و موادی كه بايد از اعتبار طرح تحقيقاتی از داخل يا خارج از كشور خريداری شود ، ذكر شده ، و محققين بايد در هنگام تدوين پرسشنامه بدقت اين جدول را كامل نمايند. با بررسی كليه مراحل تحقيق و آزمايشات و كارهایی كه بايد صورت پذيرد و مواد و وسايلی كه برای انجام اين امور مورد نياز است ، بايد دقيقاً در ليست وارد گردند.

هزينه مسافرتها و هزينه های ديگر

در پيش نويس طرح بايد به هزينه پيش بينی شده برای مطالعه ، منابع تأمين اين اعتبارها ، و چگونگی تخصيص اعتبارها اشاره شود. مسافرت موضوعی بسيار محدود است و بايد تنها شامل مسافرتهای ضروری برای تكميل مطالعه و توزيع اوليه نتايج باشد. هزينه های مسافرت عبارتند از : كرايه وسيله نقليه ، سوخت وسايل ، هزينه بليط ، هزينه اقامت پرسشگران و محققان در محيط پژوهشی و مدت كار ميدانی.

هزينه های ديگر می تواند شامل تكثير اوراق پرسشنامه ها و هزينه تهيه نشريات و كتب مورد لزوم باشد. برای مثال امر بودجه بندی می تواند به امور مختلف زير اختصاص يابد. و اين امور بسته به نوع تحقيق می توانند كاملاً متفاوت باشند.

1- پرسنل ( دستمزد ، فوق العاده روزانه ، ساير مزايا ، پاداش و غيره )

2- هزينه آموزش پرسنل اجرايی مطالعه

3- تسهيلات مورد لزوم (دفتر كار ، آزمايشگاه ، محل تحقيق و غيره )

4- مخارج امور دفتری و اداری ( تكثير فرمها و نوشته ها ، دستورالعمل ها ) ، پست و تلگراف و تلفن ، ارسال مواد و وسايل و پرسشنامه ها ، بيمه ، ماليات و گمرك و غيره

5- حمل و نقل (اجاره وسايل نقليه ، كرايه ، هزينه سوخت ، سرويس ، تعميرات و غيره)

6- مواد و تجهيزات ( مواد و وسايل آزمايشگاهی ، بيمارستانی ، درمانی ، بهداشتی ... )

7- مخارج تجزيه و تحليل اطلاعات و هزينۀ مشاوره

8- مخارج تهيه و توزيع نتايج ( تايپ ، تكثير ، انتشار ، ارسال ، فيلم و اسلايد)

مشكلات اجرايی در انجام طرح

در انجام يك طرح تحقيقاتی و مسئله مورد تحقيق ، عوامل متعددی در زمينه های مختلف با هم همكاری دارند و بعضاً با يكديگر در ارتباط نزديك می باشند. در هنگام ارتباط برقرار كردن بين بخشها و قسمتهای مختلف گاهی مشكلاتی پيش می آيد.

بين كليه مراحلی كه در طرح كار ذكر گرديد ، بايد همكاری و ارتباط خوبی برقرار كرد گاهی در حين لنجام كار در مراحلی مشكلاتی پيش می آيد كه می تواند بر روی بخشهای ديگر تأثير مستقيم داشته و انجام كار تحقيقاتی را به تأخير انداخته يا مختل سازد. مديريت پروژه در مورد كليۀ مراحل از جمله فعاليتهای مربوط به اداره نيروی انسانی ، تقسيم كار ، مسايل مالی و منابع تداركاتی مسئوليت مهمی را به عهده دارد.

مجری طرح با نظارت مستقيم بر انجام كليه امور و مراحل طرح وظيفه دارد تا حد امكان از بروز مشكلات جلوگيری نمايد ولی گاهاً مشكلات پيش بينی نشده ای ممكن است در حين انجام كار پيش آيد.